انباشت نخاله های ساختمانی بویژه در ایران که عمر مفید ساختمان ها در آن کمتر از 40 سال است به یک معضل بزرگ تبدیل شده است. وجود ساختمان های فرسوده و تب ساخت و ساز که بویژه در دهه های هفتاد و هشتاد خورشیدی رخ داد باعث به وجود آمدن مشکلات فراوان زیست محیطی ناشی از تخلیه نخاله ها در طبیعت شده است به گونه ای که در پیرامون بیشتر شهرهای کشور به وضوح می توان آن را لمس کرد. در کنار معضلات ناشی از انباشت نخاله های ساختمانی، محدود بودن منابع طبیعی نیز عاملی است که مسالۀ بازیافت نخاله های ساختمانی را به یک موضوع جذاب در جامعه دانشگاهی و صنعتی تبدیل نموده به گونه ای که در چند دهه ی گذشته پژوهش های بسیاری در این زمینه در سراسر دنیا انجام گرفته که عمدتا بر اثرات زیست محیطی نخاله ها، توسعه پایدار و صرفه جویی اقتصادی کاهش پرت مصالح متمرکز بوده است. در این مقاله مروری بر اهمیت موضوع نخاله های ساختمانی و وضعیت آن در ایران و جهان می پردازیم.
پنج راهکار بازیافت نخاله های ساختمانی
در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران به دلیل استفاده از روش های سنتی ساخت و رعایت نکردن فرآیندهای استانداردسازی، حمل و بسته بندی مصالح پرمصرف ساختمان (مثل سیمان و فولاد)، میزان پرت مصالح نسبت به سایر کشورهای توسعه یافته بیشتر است. از اینرو کمینه کردن پرت مصالح به دلیل افزایش قیمت انرژی و مصالح، الزام های زیست محیطی اعمال شده بر شرکت ها برای کاهش استفاده از مواد خام، رشد روز افزون ساخت و رسیدن به توسعه پایدار در صنعت ساخت و ساز اهمیت زیادی دارد.
اهمیت مدیریت نخاله های ساختمانی
به طور کلی، فعالیتهایی که به کاهش ضایعات و دفع زباله ها منجر می گردد، مدیریت پسماند نامیده می شود. از آن جا که حدود 90 درصد مصالح ساختمانی قابل بازیافت و استفاده مجدد می باشند، امروزه بحث مدیریت پسماند دارای اهمیت زیادی در صنعت ساخت و ساز می باشد، به طوری که در اجرای تمام پروژه ها وجود تیم مدیریت پسماند یک ضرورت است. اهمیت این موضوع باعث گسترش آن در تمام شاخه های مهندسی شده است. اهداف دنبال شده در مدیریت دورریزهای ساختمانی را می توان به در چهار بخش زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریت فرآیند ساخت بررسی نمود.
اهداف زیست محیطی بازیافت نخاله های ساختمانی
به دلیل چالش های زیست محیطی قرن حاضر توجه به مسایلی چون مصرف هوشمندانه منابع طبیعی، بهره وری در مصرف انرژی و کم کردن آلاینده های زیست محیطی دارای اهمیت است. صنعت ساختمان به دلیل نقش برجسته در اقتصاد و حجم بالای برداشت از منابع طبیعی که تداوم آن باعث کمبود منابع طبیعی می شود، بایستی به لحاظ زیست محیطی مورد توجه ویژه قرار گیرد به علاوه پسماند های حاصل از این صنعت باعث معضلات زیادی از جمله آلودگی های محیط زیست، خراب کردن نمای شهر و مرگ و میر افراد در اثر برخورد اشخاص با پسماندهای موجود در معابر به خصوص در تاریکی شب شده است. موضوعی که باید به آن توجه ویژه شود ریختن نخاله های ساختمانی در کنار و یا بستر رودخانه ها می باشد که باعث ورود مواد مضر موجود در این پسماندها به چرخه آب های سطحی و زیرزمینی می شود به عنوان مثال، سرب موجود در خاک در صورت تماس با آب، آن را سمی می کند و یا گچ موجود در زباله ها در هنگام دفن سولفید هیدروژن تولید می کند که یک گاز سمی است.
تصویر (1) ساخت و ساز عامل مشکلا زیست محیطی در شهرها
یکی از راههای مؤثر در حل این معضلات مدیریت ضایعات ساختمانی می باشد که در آن به سه اصل مهم کاهش تولید نخاله، استفاده مجدد و بازیافت پرداخته می شود. آژانس حفاظت از محیط زیست ایالات متحده آمریکا تخمین می زند که سالانه 136 میلیون تن زباله و نخاله ساختمانی در این کشور تولید می شود که آژانس ها و شرکت های زیادی برای حل این معضل در تلاش هستند و توانسته اند سالانه حدود 60,000 تن از این نخاله ها را از سال 2009 بازیافت کنند که برای دفن این حجم از زباله سه زمین فوتبال لازم بود. از بازیافت این 60,000 تن حدود 72% از مصالح ساختمانی برای ساخت ساختمان های جدید به دست می آید.
از دیگر اثرات منفی این پسماندها بر محیط زیست شیوع بیماری سالک می باشد که به وسیله گزیدن پشه خاکی آلوده، منتقل می شود. از جمله راهکارهای پیشگیری از این بیماری، جمع آوری زباله ها در زمان مناسب، بهبود بافت فرسوده شهری، داشتن نما در زمان صدور پایان کار می باشد. با توجه به اهمیت صنعت ساختمان به عنوان بزرگترین مصرف کننده منابع طبیعی و در عین حال بزرگ ترین تولید کننده نخاله و زباله های ساختمانی باید با استفاده از راهکارهای پیشگیرانه در جهت حفاظت از محیط زیست کوشید از جمله:
اول) کاهش استخراج از معادن برای تولید مواد اولیه
دوم) وضع قوانین سخت گیرانه جهت جلوگیری از انباشت نخاله های رها شده در طبیعت
سوم) فراهم کردن زمینه ای برای فعالیت پژوهش گران و محققان در زمینه بازیافت و حفظ محیط زیست و حمایت از راهکارهای نوآورانه
چهارم) ارایه مشوق هایی برای جایگزین کردن مصالح بازیافتی در صنعت ساخت و ساز که هم موجب کاهش هزینه ها و هم بهره برداری کمتر از طبیعت و هم کاهش انباشت نخاله ها می شود
پنجم) بهبود صنعت ساختمان سازی و افزایش کیفیت ساخت نهایی
ششم) تدوین قوانین موثر و کارآمد در زمینه استفاده از مصالح ساختمانی سازگار با محیط زیست، حمل و دفع نخاله ها
هفتم) اعمال روش های تشویقی و تنبیهی به منظور حفاظت از محیط زیست
هشتم) ایجاد مراکز تحویل و بازیافت نخاله های ساختمانی
نهم) نوسازی و مرمت بافت های فرسوده
دهم) فراهم کردن مکان مناسب برای دفع نخاله های ساختمانی و اخذ مجوز های لازم
اهداف اقتصادی
از جمله این اهداف میتوان به کم شدن هزینه ها، بالا رفتن بهره وری و سود بیشتر ناشی از استفاده از دورریزها اشاره کرد.
اهداف اجتماعی
بهتر شدن سطح سلامت روان جامعه و افزایش میزان اشتغال از برجسته ترین اهداف اجتماعی می باشد
آمارهایی از تاثیرات مخرب صنعت ساختمان بر محیط زیست (از آلاینده ها تا نخاله های ساختمانی)
طبق گزارش انجمن ساختمان سبز بریتانیا، بخش ساخت و ساز سالانه بیش از 400 میلیون تن مواد خام مصرف می کند که استخراج عمدۀ این مواد تاثیرات مخربی بر محیط زیست دارد. پژوهش های بیشتر حاکی از آن است که مصرف این مواد طی فرآیند ساخت و ساز نیز تاثیرات مخربی بر محیط پیرامونی خود دارد. در آمریکا نیز گزارش سازمان حفاظت از محیط زیست آمریکا (EPA) نشان می دهد که صنعت ساخت و ساز سالانه 160 میلیون تن معادل 25 درصد از کل ضایعات کشور را تولید می کند. همچنین طبقه گزارش مجله ساخت و ساز Bimhow، سهم صنعت ساخت و ساز در آلودگی هوا 23 درصد، در تغییرات اقلیمی 50 درصد، در آلودگی آب آشامیدنی 40 درصد است و 50 درصد از ضایعات دفن شده را تشکیل می دهد. در پژوهشی جداگانه توسط انجمن ساختمان سبز آمریکا، صنعت ساختمان 40 درصد از کل انرژی در جهان را مصرف می کند. همچنین برآوردها نشان می دهد که تا سال 2030 آلودگی ناشی از ساختمان های تجاری-صنعتی به میزان 1.8 درصد افزایش خواهد یافت.
آمارها نشان می دهد که هر ساله ۲۲۲میلیون تن زباله در اروپا تولید می شود که تقریبا ۳۲% از این مقدار بازیافت می شود. در آمریکا نیز آژانس حفاظت محیط زیست مقدار ضایعات تولیدی از عملیات ساخت و تخریب را معادل نیم کیلو گرم به ازای هر نفر در هر روز اعلام کرده که به طور تقریبی برابر با بیش از 60 میلیون تن در سال است. در ایران در یک بازه زمانی ۱۰ساله بین سال های 1387 تا سال 1397 افزایش جمعیت در چهار کلان شهر تهران، اصفهان، تبریز و مشهد نشان می دهد که تقاضای مسکن افزایش پیدا کرده است و این موضوع باعث حذف خانه هایی با مساحت بالا و تعداد نفرات کم شده و آپارتمان های نوساز با مساحت کمتر و گنجایش نفرات بیشتر جایگزین آنها شده است که نتیجه ی این تغییرات افزایش میزان دورریزهای ساختمانی است. با توجه به عمر مفید پایین ساختمان در ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته میزان این دورریزها بسیار بیشتر از میانگین سایر کشورهاست.
به عنوان مثال میزان مصرف فولاد در سال های اخیر چیزی حدود 20 میلیون و 762 هزار تن تخمین زده شده است که به میزان 26 درصد افزایش سالانه داشته است. از آنجایی که معادن سنگ آهن (از جمله گل گهر سیرجان و چادرملو یزد) برای برآورده کردن تقاضای این مصالح در ایران در حد کافی است توجه چندانی به بازیافت مصالح فلزی نشده است. همچنین یکی از دلایل کاهش تمایل به بازیافت دورریزهای بتنی در ایران فراوانی پوشش خاک آبرفتی است که منبع اصلی شن و ماسه به شمار می رود. افزون بر این نظارت ضعیف زیست محیطی و نبود یا اجرا نشدن الزامات زیست محیطی باعث شده که معادن شن و ماسه در همه نقاط کشور توسعه یابند. با این وجود، به رغم اهمیت پیامدهای زیست محیطی و اقتصادی استفاده گسترده از مواد خام و دوری از بازیافت همچنان اطلاعات درستی مربوط به دورریزهای ساختمانی در دسترس نیست. مقایسه میزان تولید نخاله ساختمانی در بعضی از شهرهای ایران مطابق نمودار تصویر (2) می باشد.
تصویر (2)-آمار تولید نخاله های ساختمانی به تفکیک شهرهای بزرگ ایران (سال گزارش نشده است)
نگرانی ها در باره تاثیرات مخرب ساخت و ساز بویژه در بخش نخاله های ساختمانی رو به افزایش است چرا که این صنعت حدود نیمی از کل منابع استخراج شده از طبیعت را مصرف می کند و بیش از یک ششم (16.5) درصد از کل آب های شیرین جهان نیز برای مصرف در این صنعت برداشت می شود. افزودن بر این ساخت و ساز مصرف کننده 25 درصد از چوب و عامل تولید یک چهارم پسماندهای ساختمانی در جهان است.
