طراحی فضاهای شهری متناسب با نیازهای افراد با ویژگیهای خاص جسمی یکی از موضوعات بسیار مهم در طراحی فضاهای شهری است چرا که تأمین دسترسی و فرصت های برابر برای افراد جامعه یکی از اصلی ترین موارد طرح شده در منشور حقوق شهروندی به شمار می رود. با توجه به این که معلولیت واقعیتی است که تمامی کشورها با آن مواجه هستند لازم است قوانین و مقررات استاندارد در طراحی و اجرای تمامی فضاهای شهری اعم از معابر عمومی، مراکز تفریحی و ساختمان های خصوصی و عمومی توسط توسعه دهندگان رعایت شود. با این وجود، در سالهای اخیر کمبودهای فراوانی در این زمینه در کشور ما وجود داشته و این مساله کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
به سوی فضای شهری دوستدار معلولین
معلولیت یک واقعیت اجتماعی است به گونه ای که بخشی جدایی ناپذیر از جوامع می باشد. هر انسان در طول زندگی خود به علل مختلف مانند بیماری، حوادث و یا رسیدن به سنین سالمندی ممکن است آن را تجربه کند. حال آن که انسان به عنوان یک موجود اجتماعی همواره میل به حضور در فضای عمومی و برقراری ارتباط با دیگران را دارد، شرط برقراری این ارتباط و مشارکت فعال در جامعه دسترسی به فضاهای عمومی است. لحاظ نکردن اصول طراحی مناسب برای نیازهای افراد با نیازهای خاص موجب کم رنگ تر شدن حضور آنان در جامعه شده است. در یک فضای شهری استاندارد تمامی افراد اعم از معلولان و افراد عادی باید به شکل برابر از حقوق شهروندی و فرصت ها بهره مند شوند به صورتی که شهر برای معلولان بیگانه و نامناسب نباشد.
معلولین در ایران و مشکلات و معایب فضاهای شهری
با توجه به آمارهای ارائه شده از سوی سازمان بهزیستی کشور، معلولین حدود 20 درصد جمعیت کشور را تشکیل می دهند که شامل معلولان مادرزادی، جانبازان جنگ و همچنینآسیب دیدگان حوادثی نظیر تصادفات، حوادث حین کار و نیز سالمندان دارای مشکلات جسمی می باشند. بنابراین مناسب سازی فضاهای شهری برای فعال کردن این بخش بزرگ از جمعیت کشور یک ضرورت به شمار می رود. با این وجود نبود زیرساخت های نرم افزاری و سخت افزاری برای نظارت بر طراحی و ساخت فضاها باعث شده که این بخش از جامعه نادیده گرفته شده و نتوانند در جامعه مشارکت فعال داشته باشند.
مشکلات طراحی فضاهای شهری را می توان از دو دیدگاه کالبدي و رفتاري بررسی نمود. از دیدگاه کالبدی وجود کاستی ها و کمبودها در قوانین و الزامات طراحی مشکلات زیر را بوجود آورده است:
- نبود رمپ مناسب
- طراحی نامناسب پل ها
- پیش بینی نشدن خط کشی عابر پیاده ویژه این افراد
- گسست بین پیاده رو و معبر به دلیل پیوستگی جدا کننده های پیاده رو و جوی آب
- نداشتن مشخصه حسی پیوسته برای نابینایان
- مجهز نبودن چهارراه ها و تقاطع های شهر به علائم هشداردهنده ویژه کم بینایان و کم توانان
- نبود آسانسور مناسب در مراکز تجاری و ساختمان های اداری و ...
- هموار نبودن معابر و خیابان ها در سطح شهر
- کفسازی نامناسب پیاده روها به خصوص در فصل زمستان
- ارتفاع نامناسب تجهیزات شهری برای معلولین
- پیوسته نبودن مسیرهای پیاده رو
ار دیدگاه رفتاری می توان گفت نامناسب بودن فضاهای شهری موجب غیبت افراد کم توان و معلول در جامعه شده به گونه ای که بر خلاف آمار قابل توجه (20 درصد جمعیت) این افراد به ندرت شاهد حضور آن ها هستیم و این باعث پدید آمدن نوعی بیگانگی میان افراد معمولی با افراد کم توان جسمی شده به گونه ای که جامعه و بویژه کودکان نحوه برخورد با آنان را یاد نگیرد. از جمله مشکلات رفتاری رایج می توان به داشتن نگاه ترحم آمیز، اعمال تبعیض در فراهم آوردن فرصت های شغلی و مشکلاتی از این دست اشاره نمود.
معایب فضاهای شهری
چه باید کرد؟
نامناسب بودن فضاهای شهری برای معلولین منجر به وابستگی آنان به افراد دیگر برای حضور در جامع می شود و پیامدهای آن در بلندمدت برای این قشر خاص از جامعه شرکت نکردن در فضاهای شهری و انزوای اجتماعی آن ها می باشد. سازگار ساختن فضاهای شهری با نیازهای افراد معلول، در واقع بازگرداندن آنان به اجتماع است. راهکارها و پیشنهادهای زیر در جهت بهبود شرایط فضاهای شهری باید توسط تصمیم سازان و برنامه ریزان در دستور کار قرار گیرد:
- افزایش سطح فرهنگ جامعه در برخورد با این افراد از طریق آموزش و فراهم کردن امکان حضور آنان در جامعه
- آموزش رانندگان در ارتباط با نحوه کمک به معلولین
- تدوین آیین نامه ها و استانداردهایی برای الزامات ساخت و ساز متناسب با نیازهای این افراد مناسب سازی تسهیلات حمل و نقل همگانی ویژه معلولین
- بهینه سازی اتوبوس و تاکسی و مترو
- ساخت مسیرهای ویژه این افراد
- تهیه و نصب کف پوش های هوشمند برای تردد ایمن و بی خطر نابینایان از تقاطع ها و خیابان
- ایجاد پارکنیگ های ویژه معلولین
- علامت های ترافیکی متناسب با نیازهای این افراد
- مناسب سازی مبلمان و تجهیزات شهری شامل نیمکت ها و وسایل بازی کودکان و ...
- مناسب سازی مسیر های دسترسی در پارک ها و بوستان ها
- جلوگیری از سد معبر و بازگشایی مسیرهای حرکتی معلولان - نظارت سختگیرانه برای اجرای قوانین مناسب سازی ساختمان ها و فضاهای خصوصی توسط پیمانکاران و سازندگان و مشروط کردن صدور پایان ساخت به تامین نیازها و الزام های مناسب سازی
راهکار پیشنهادی برای مناسب سازی فضای شهری
