عناصر تشکیل دهنده ی معماری ایران در دوره اسلامی

• میانسرا 

میانسرا، حیاط و صحن، یکی از ویژگی های معماری اسلامی است. مساجد، مدارس و کاروانسراها عمدتاً دارای صحن یا حیاط مرکزی هستند. میانسرا در دوره اسلامی دو نقش مهم داشت:

اول اینکه نیاز مسلمانان را به وضوخانه و محل تطهیر در مساجد و مدارس و نیاز مسافران را به استراحت، بارگیری و باربندی در حیاط کاروانسرا تأمین می کرد.

دوم اینکه با کانون قراردادن فضای داخلی، بنا را از سر و صدا و فعالیت زندگی روزمره و عادی جدا می کرد. 
شکل میانسرا عموماً مربع و مستطیل بود، ولی گاهی از نقشه های چند ضلعی و مدور هم استفاده می شد. میانسرا راه دسترسی به شبستان و بناهای وابسته مانند راه پله ها و اتاق ها را مشخص می کرد و دارای ایوانی در یک یا دو یا چهار طرف بود. 

• ایوان 

ایوان از زمان اشکانی مورد استفاده قرار گرفته و ساخت آن تاکنون به شیوه های گوناگون ادامه یافته است. 
ایوان که معمولاً از یک طاق آهنگ تشکیل می شود از سه طرف بسته و به طرف میانسرا باز می شود. ایوان ها به صورت فضاهای ورودی و خروجی ساخته می شوند و در حالی که برای جریان یافتن هوا باز هستند، از تابش آفتاب جلوگیری می کنند و به عنوان یکی از اجزای تشکیل دهنده اهمیت فوق العاده ای داشته، به بنا، برجستگی و شکوه می بخشند. ایوان کانونی است برای تزیینات مختلف بنا، چون ایجاد مقرنس ها با شیوه ی آجرکاری، گچبری و کاشیکاری. 

• رواق

به فضاهای سرپوشیده ی ستوندار یا متشکل از چشمه طاق هایی گفته می شود که در طرفین صحن یا میانسرای مساجد یا اماکن مذهبی ساخته می شود. دهانه ی اینگونه فضاها روبه صحن است و در ورودی مسجد را به شبستان یا گنبدخانه متصل می سازد. 

• گنبد 

گنبد نیز مانند ایوان یکی از مهم ترین عناصر معماری ایران است که سابقه ی آن به قبل از اسلام می رسد. پوشش گنبدی در معماری اسلامی ویژگی های متعددی دارد و بیش از هر نوع پوششی کاربرد داشته است.ایجاد گنبد روی فضای مربع و یا چند ضلعی دارای چند مرحله بوده است:

 نخست اتاق چهار گوش با درها و طاقچه ها و سپس بخش انتقالی بین اتاق چهارگوش و گنبد و در پایان گنبد اصلی معماران ایرانی روی بناهای گوناگون، به ویژه روی مقبره ها، مساجد و مدارس، زیباترین گنبدها را ساخته اند. گنبدهای ایرانی دارای اشکال مختلفی است که برخی از آنها عبارتند از:

• گنبد مخروطی یا رک
• گنبد یک پوش
• گنبد دو پوش
• گنبد سه پوش
• گنبد پیوسته
• گنبد گسسته

 شکوه و زیبایی معماری ایران در دوره ی اسلامی بستگی زیادی به گنبدهای آن داردکه اغلب با کاشیکاری معرق تزیین شده اند (مانند مسجد شیخ لطف الله).

• شبستان ستوندار 

شبستانهای ستوندار، که ارتفاع چندانی ندارند، معمولاَ در طرفین گنبدها بنا شده اند. این شبستان ها به گونه ای ساخته شده اند که بتوان با افزودن یا برداشتن دهانه هایی، آنها را توسعه دارد یا کوچک کرد. به این ترتیب چنین منطقه ی سرپوشیده ای را می توانستند با دیواری تیغه مانند که هیچ گونه عملکرد ساختمانی نداشت محصور کنند (مانند مسجدنو تربت جام و امیرچخماق یزد).

• چهارصفه

قرن هشتم هجری تاریخ تکامل چهار صفه با موارد استفاده گوناگون است. این بنا در اصل عبارت است از یک فضای مربع یا مستطیل شکل که با اتاقهای متصل به هم احاطه شده، به طوری که در اطراف فضای مرکزی تعدادی اتاقهای شاه نشین مانند به وجود آورده است.

اصطلاح چهار صفه را می توان برای اتاق یا چهار طاق (صلیبی شکل) یا تالار مستطیل به کار برد، که با چند طاق پوشیده شده باشد. چهار صفه های ساده معمولاً در گوشه های عمارتی که در وسط حیاط قرار دارد ساخته شده اند (مانند مدرسه ی خرگرد خراسان).

• حجره 

حجره یا اتاق معمولاً در اطراف حیاط مرکزی یا میانسرا به صورت مربع، مستطیل و یا چند ضلعی ساخته می شد. اینگونه حجره ها در مدارس برای استفاده ی طلاب و در کاروانسراها برای استراحت مسافران و گاهی به منظور چله نشینی و عزلت گزینی درویشان بنا می شد. در بعضی موارد حجره ها به صورت دو طبقه ساخته می شد که رفتن به طبقه بالا از طریق راهروهای ارتباطی انجام می گرفت. معمولاً چنین اتاق هایی از حداقل روشنایی برخوردار بودند، سقف آنها کوتاه بود و از نوع طاق آهنگ ساخته می شد.

• مناره 

مناره یا منار به معنای جای نور است و به بنایی بلند و کشیده اطلاق می شود که عموماً کنار بناهای مذهبی مانند مدارس، مساجد و مقبره ها ساخته می شدند.

قبل از اسلام از منار برای راهنمایی استفاده می کردند که گاهی نیز معرّف وجود آتشکده و آتشگاههای بزرگ بود و به آن میل می گفتند (مانند میل نورآباد، میل فیروزآباد). در دوره ی اسلامی احداث مناره گسترش بیشتری یافت. یکی از قدیمی ترین مناره ها متعلق به مسجد جامع دمشق است. از دیگر مناره های باقیمانده اوایل اسلام می توان به منار مساجد سامره اشاره کرد. اگرچه معلوم نشده که قدیمی ترین مناره در ایران در کدامیک از بناهای مذهبی ساخته شده، ولی منار مسجد جامع سمنان و دامغان را می توان از قدیمی ترین مناره های ایران دانست.
لازم به یادآوری است که در آغاز مناره ها عموماً به صورت منفرد در مجاورت مساجد ساخته می شدند، ولی از دوره ی سلجوقی به بعد بتدریج مناره ها به صورت زوجی بر سردر ورودی و یا بر ایوان اصلی احداث گردید (مانند مسجد جامع اصفهان، مدرسه دو منار گلشن طبی).

از نظر معماری مناره ها از سه قسمت اصلی تشکیل می شود، که شامل:

1. پایه
2. ساقه یا بدنه
3. کلاهک یا تاج
4. بخشهای پلکان و نورگیر

 مناره ها به اشکال استوانه ای، مخروطی و چند ضلعی ساخته شده اند. مناره ها در آغاز احداث بسیار ساده و عاری از تزیینات بودند، ولی به تدریج همانند دیگر عناصر معماری با تزییناتی چون آجرکاری، کاشیکاری، مقرنس و کتیبه آراسته شدند. مصالح ساختمانی مناره ها از آجر و سنگ بوده است. مناره ها برای استحکام بخشیدن و جلوگیری از رانش بنا ساخته می شدند.

• بادگیر

معماران و استادکاران ایرانی با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی مناطق گوناگون ایران شیوه های معماری را در شهرهای مختلف توسعه بخشیدند؛ همان طور که به دلیل سرما ایجاد بناهای فاقد میانسرا در آذربایجان متداول بوده، ساختن بادگیر نیز در مناطق کویری رواج داشته است. 

سالیان بس دراز، بادگیر یکی از اجزای مهم بناها در نواحی گرم و خشک ایران بوده است. هر بادگیر شامل برج های تهویه بر فراز ساختمان است. در بالای هر برج یک رشته دهانه های عمودی وجود دارد که در مقابل بادهای وزان قرار گرفته و برای گرفتن نسیم و هدایت آن به اتاق همکف یا زیرزمین که رطوبت را از یک حوض آب اخذ می کند، تعبیه شده است. در شهرهای کویری ایران مانند کاشان، یزد و کرمان از بادگیر در بناهای مختلف به نحو مطلوب استفاده شده است. در بعضی بناها حتی چندین بادگیر ساخته شده است (مانند آب انبار پنج بادگیر یزد).

• پله 

گرچه پله یک اثر معماری مهم به حساب نمی آید، ولی کاربردهای سودمندی در معماری دارد. راه پله های مارپیچ داخل مناره ها و پله هایی که به بامها و فضاهای داخلی و خارجی بنا و به پاشیرهای سراشیبی آب انبارها منتهی می شود از اهمیت ویژه ای برخوردارند. همچنین پله ها، راههای ارتباطی مفید به طبقه دوم یا پشت بام به شمار می روند. در بعضی از بناها پله ها علاوه بر کاربرد ارتباطی، وسیله ی سبک کردن حجم های ساختمانی نیز هستند (مانند بنای تایباد خراسان). مدرسه ی غیاثیه ی خرگرد دارای هشت دستگاه پله است. همچنین مسجد کبود تبریز پله هایی در شش قسمت دارد که دو دستگاه پله به نمای اصلی متصل است و چهار دستگاه در گوشه های گنبدخانه یا شبستان قرار دارد که به طبقه ی دوم متصل می شود. مصالح ساختمانی پله ها اغلب آجر است. 

• سردابه 

تعداد بسیاری از آرامگاه ها مدفن اصلی شخصیتی مذهبی یا سیاسی هستند که زیر طبقه ی همکف ساخته می شدند. از آنجا که طبقه ی همکف باید محلی برای زیارت یا مراسم مذهبی می داشت، معمولاً محل تدفین را در طبقه ای پایین تر از سطح زمین می ساختند. احداث سردابه بیشتر در آرامگاه های ناحیه ی شمال و آذربایجان مرسوم بوده است.

از قرن هشتم هجری به بعد نصب ضریح چوبی در روی مزارها به صورت سمبلیک متداول شد. صندوق های چوبی منبت کاری شده نام بسیاری از درودگران هنرمند را برخود دارد.