مقدمه
در جوامع شهری دستیابی به محیطی کاملا عاری از خطر و پیشامد های احتمالی از حوادث به منظور حفاظت از جان، اموال، خانواده و سایر افراد جامعه آرزوی دیرینه ای بوده، که بشر برای رسیدن به آن پیوسته در تلاش و تکاپو می باشد. در واقع زندگی شهری در کنار آسایش و رفاهی که برای شهرنشینان فراهم آورده است، در درون خود حوادث و خطرات بسیاری دارد که جان و مال افراد را تهدید میکند.
با در نظر گرفتن شرایط جغرافیایی ایران می توان به سادگی دریافت که کشور ما در زمــره ی کشورهای سانحه خیز جهان اســت. وجود پتانسیل لرزه خیزی بــالا، احتمال تلفات جانی و خسارات مالی و اجتماعی جبران ناپذیر را بسیار بالا می برد. در این میان، شهر تهران به دلیل همجواری با گسل های متعدد (که فعال شدن هر کدام از آن ها می تواند زلزله ی بزرگی ایجاد کند) و نیز بافت متراکم شهری، مقاومت پایین ساختمان ها، وضعیت معابر و کمبود امکانات و تجهیزات امدادرسانی، از خطر پذیر ترین شهر های ایران در برابر زلزله اســت. ضمن اینکه آتــش ســوزی، خطر بالقوه ای اســت که همواره محتمل است و جان و مال انسان ها را تهدید می کند. علاوه بر این وقوع آتش سوزی از جمله اثرات ثانویه ی رخداد زلزله است؛ همچنین برخی از عواملی که پیش از این ذکر شد، از جمله کمبود امکانات امدادرسانی، بر شدت خطر ناشی از وقوع حریق می افزاید. آتش در کنار خدمت به بشر، سرمایه، تلاش و فرهنگ او را به نابودی کشانده است. 
قابل توجه است که سیستم مهار و مدیریت بحران در شهرهای بزرگ مانند تهران نمی تواند به صورت متمرکز و به وسیله ی سازمان های محدودی پیاده سازی و اجرا شود. در شرایط بحرانی ممکن است سامانه ی حمل و نقل شهری، شبکه های خدمات شهری و مخابرات از کار افتاده باشد. همچنین ناهمگوني و عدم سازگاری بین منابع و جریان اطلاعاتی سازمانها و نهادهای مسئول در ارتباط با مراحل مختلف مدیریت بحران از چالشهای اساسی این حوزه عملکردی میباشد. تشخیص و هشدار به موقع آتش سوزي از جمله سوانح طبیعی میباشد که سازمانهای متعددی را برای مقابله با آن درگیر میسازد. به علاوه افزایش جمعیت، رشد بیش از حد شهرها، در نتیجه افزایش مراکزی که بالقوه خطر حریق دارند از جمله عواملی است که نگرش واقع بینانه به مسائل پیشگیرانه به منظور مقابله با خطرات احتمالی را مطرح می سازند.
در روزهای اخیر با وقوع حادثه آتش سوزی و فاجعه فروریختن ساختمان 54 ساله پلاسکو تهران بر آن شدیم تا با بررسی اهمیت موضوع مدیریت بحران شهری با تأکید بر بحران آتش سوزی و جمع آوری راهکارهای پیشگیرانه و آماده سازی و همچنین مقابله با اینگونه بحران ها، گامی هرچند کوچک در جهت مقابله با خطرات احتمالی در آینده برداشته باشیم؛ و به سوی ایرانی آباد و به دور از هرگونه حوادث مترقبه جان گداز برای همه هموطنان عزیز کشورمان پیش رویم.
در ادامه به برخی از تعاریف مدیریت بحران در حیطه آتش سوزی و دلایل عمده و عواقب آن در کلان شهرها پرداخته،از تجارب دیگر کشورها بهره برده و در خاتمه راه کارها و پیشنهادات ویژه ای را خاطر نشان میکنیم و با برخی تکنولوژی های روز دنیا در این زمینه آشنا میگردیم.
بحران و مدیریت آن
بحران، خارج شدن سيستم اجتماعي - محيطي از حالت طبيعي است که براي بر طرف سازي آن مديريت و برنامه ريزي ويژه اي لازم است. در همین راستا، مديريت بحران عبارت است از فرآيند برنامه ريزی ها و اقدامات دولتی، دستگاه های اجرايي و عمومی، که با مشاهده و تجزيه و تحليل بحران ها به صورت يکپارچه، جامع و هماهنگ و با استفاده از ابزارهای موجود در جهت پيشگيری، آماده سازی، مقابله و بازسازی، تمهيداتی را برای مقابله با بحران های احتمالی آتی پيش بينی نمايد .
پیشگيری عبارت است از مجموعه اقداماتی که جهت از بين بردن ميزان خطر پذيری حوادث طبيعی و تکنولوژيکی انجام گيرد در اين بخش ارائه راه کارهايي که به نحوی بستر سازی حقوقی يا نهادی را مورد توجه قرار دهد قابل ارائه است .
آمادگی عبارت است از مجموعه اقدامات برای افزايش توان عملياتی و ايجاد تسهيلات برای واکنش موثر در برابر حوادث محتمل مواردی که به شکلی نقش تقويت کننده برای جلوگيری از بروز بحران را به عهده دارد در اين دسته قرار می گيرد.
مقابله شامل انجام اقدامات پيش از وقوع، حين يا پس از وقوع بحران برای نجات جان مردم و به حداقل رساندن خسارات وارده به اموال يا افراد و افزايش اثربخشی بازسازی می باشد در انتهايي ترين بخش مديريت بحران يعنی، بازسازی، مجموعه اقدامات لازم برای بازگرداندن حداقل امکانات و استاندارد های زيستی برای مردم ناحيه فاجعه ديده و نيز اقدامات بلند مدت لازم برای بازگرداندن جامعه به وضعيتی بهتر از وضع قبلی مورد توجه قرار می گيرد.
با توجه به اينکه شهرها مراکز جمعيتي جهان شده اند، مديريت بحران در شهرها يکي از مهمترين الزامات مديريت شهري است.
انواع حوادث و بحرانها:
ناگهانی : مثل سوانح ساختمانی - تصادفات - انفجارات - آتش سوزی
درازمدت : مثل درگیری های داخلی و اغتشاشات اجتماعی – جنگ
ویژگیهای بحران:
- بحران عموماً غیر قابل پیش بینی است (یعنی نمی توان پیش بینی کرد که کی و در کجا اتفاق می افتد)
- بحران ها آثار مخربی دارند و مردمی که تا قبل از بحران نیازمند کمک نبودند به محض وقوع بحران نیازمند کمک می شوند.
- ماهیت و آثاری طولانی و استهلاکی دارند.
- در وضعیت بحرانی معمولاً تصمیم گیری تحت شرایط وخیم و در زمان محدود و اطلاعات مورد نیاز تصمیم گیرندگان ناقص است.
- زمان موجود برای پاسخ‌دهی پیش از انتقال تصمیم را محدود کرده و اعضای واحد تصمیم‌گیری را به تعجب و حیرت وا می‌دارد.
- محدودیت و فشردگی زمان، غافلگیری، استرس و مخدوش شدن اطلاعات.
مدیر بحران، کسی است که تهدید کننده‌ها را بشناسد و از فرصتها خوب استفاده کند.
در فرهنگ ما ضرب المثلی است که می گوید « علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد » متاسفانه در کشور ما زنگ خطرها نادیده و نا شنیده گرفته می شوند و بعد از وقوع بحران تازه به فکر می افتیم و راه حلی جستجو می نمائیم . متاسفانه مدیر بحران یا علائم را نمی شناسد و یا به اهمیت این علائم واقف نیست.
مدیر بحران باید به دنبال راه کارهایی جهت کاستن ابعاد بحران باشد . به عبارت دیگر آثار هر عامل را با پارامترهای دیگر سنجید و پس از تحلیل نسبت به رفع آن بکوشد مدیر بحران باید تفکر استراتژیک را یاد بگیرد یعنی بتواند به آشفتگی ذهنی خویش در کوتاهترین مدت نظم بخشد این امر امکان ندارد مگر با حضور مداوم در بحران ها نهایت پایداری مدیریت این سازمان را می طلبد.
خصوصیات فرآیند تصمیم گیری را به شرح زیر می توان بیان کرد:
- پرهیز از جزئی نگری
- انجام به موقع و درست کار
- نظر خواهی برای انتخاب راه حل
- انتخاب بهترین راه حل و تصویب و اجرای به موقع آن
- اتخاذ تصمیمات مؤثر بر اساس اطلاعات صحیح در جهت کاهش خسارات و کنترل سریع بحران
وظایف و ویژگیهای مدیر بحران:
- آمادگی کامل برای هر گونه پیشامد.
- پی ریزی دفاتر مطالعاتی ملی، منطقه ای و هماهنگ سازی آنها به نحوی که از دوباره کاری پرهیز شود.
- تهیه بانک اطلاعاتی روز آمد برای استفاده هر چه بهتر آن.
- استفاده از سیستم هشدار دهنده خطر گرچه هزینه بالایی را می‌طلبد.
- تفکیک وظایف واحدهای امداد رسانی و انجام رزمایش‌های عملیاتی سالانه.
- ایمن سازی شبکه ها و شریانهای حیاتی که شامل آب ، برق، سوخت ، ارتباطات جاده ای مخابراتی برج کنترل فرودگاهها و سدها و... به دلیل اینکه شرایط منطقه پس از بحران نابسامان است در کوتاهترین زمان نمی توان به ترمیم این شبکه پرداخت. زیرا این کار خود خسارات زیادی را به بار می آورد و از سرعت عمل امداد می کاهد.
- تقویت بیمه در مناطق حادثه خیز حتی به صورت اجباری می توان ابعاد بحران را کاهش دهد ، چرا که با توجه به ابعاد حادثه ، پرداخت خسارت خود عامل بزرگی در رفع بحران است.
- آگاهی افکار عمومی یکی دیگر از وظایف مدیر بحران است تا وقتی مردم قدم در این راه نگذارند تلاش دولتها بی فایده است.
- شناسایی انواع بحرانها ،ارزیابی ریسک و الویت بندی آنها.
- تعیین ارتباطات بحرانی.
- تعیین راهبردهای برخورد با رسانه ها.
- تشکیل گروه مدیریت بحران و تهیه برنامه مدیریت بحران.
- پیش بینی و پیشگیری از وقوع بحران.
- تعیین روشهای مداخله در بحران.
- تعیین روشهای سالم سازی.
- برنامه ریزی، سازماندهی و کوشش در جهت استفاده بهینه از منابع.
- (ادامه در بخش دوم)
